Ślimaki (Gastropoda) występują najliczniej wśród mięczaków, najczęściej w morzach i oceanach, niektóre gatunki można spotkać w wodach słodkich, dużo jest lądowych. Istnieje 200 gatunków krajowych, wiele z nich to formy słodkowodne.

Ślimaki słodkowodne – podstawowe informacje

Na morfologiczny pokrój ślimaków składa się głowa, noga, worek trzewiowy, płaszcz, który produkuje asymetryczną muszlę zbudowaną z jednej części. Zwierzęta te żyjące w wodzie słodkiej mają wielkość kilku milimetrów lub centymetrów. Dawniej kształt, wielkość i budowa muszli były cechami systematycznymi, gatunki nie wykazujące pokrewieństwa mogą mieć muszle podobne, u gatunków spokrewnionych są nieraz znaczne różnice wśród muszli. Klasyfikacja opiera się na cechach anatomicznych, często w kluczach opisane są jednak typy muszli (wysokość, szerokość, długość). Ślimaki słodkowodne mogą tworzyć muszle różnych kształtów, u większości ślimaków są silnie skręcone, u niektórych brak skrętów (przytulikowate-Ancylidae).

Jakie muszle mają ślimaki słodkowodne?

Muszle wielu ślimaków są bardziej wyższe niż szersze, lub szersze niż wyższe (zatoczkowate-Planorbidae). Kierunek skrętu muszli może być prawo lub lewoskrętny i uwarunkowany jest od ułożeniem worka trzewiowego, co jest cechą gatunkową. Ślimaki w większości są prawoskrętne, przykładem lewoskrętnych jest rodzina rozdętkowatych (Physidae) z trzema gatunkami krajowymi. Muszla może być zaopatrzona w wieczko lub jego brak, wieczko wapienne lub rogowe jest zwykle przyrośnięte do nogi, typowe dla gatunków przodoskrzelnych (Prosobranchia). Gdy ślimak wejdzie do muszli, wieczko zamyka się dość ściśle.

Brak wieczka w podgromadzie płucodysznych (Pulmonata), w niesprzyjających warunkach element ten zastępuje błoniasta lub wapienna epifragma, produkowana przez zwierzę. Muszla ślimaków zbudowana jest z trzech warstw. Oskórkowa warstwa zewnętrzna składa się z rogowej substancji organicznej zwanej konchioliną, która nadaje różne zabarwienie muszlom. Dwie kolejne wewnętrzne warstwy, w których skład wchodzi węglan wapnia, to warstwa porcelanowa i perłowa przytwierdzona do ciała. Część oskórkowa i porcelanowa jest wydzieliną brzegu płaszcza, warstwa perłowa jest tworem całego płaszcza. U ślimaków na głowie umieszczony jest otwór gębowy i czułki, u ich podstawy znajdują się oczy (ślimaki płucodyszne słodkowodne), które rozróżniają wielkość natężenia światła, z bliska niektóre przedmioty. Wzrok jest słabiej wykształcony niż zmysł węchu i smaku, pokarm wyczuwają ślimaki w odstępie kilkudziesięciu centymetrów.

Ślimaki słodkowodne – rozmnażanie

Ślimaki słodkowodne mogą być rozdzielnopłciowe (przodoskrzelne) lub obupłciowe (płucodyszne). Gatunki rozdzielnopłciowe wykazują dymorfizm płciowy zaobserwowany u żyworódki (Viviparus), u których samice mają większe wymiary niż samce, charakteryzują się również znacznie wysklepioną muszlą, samce odznaczają się pogrubionym prawym czułkiem. Ślimaki w większości są jajorodne, tylko żyworódka przechodzi rozwój jaj w przewodach płciowych, młode zaopatrzone są w muszelkę z licznymi włoskami (jednocześnie może rozwijać się 100 zarodków). Ślimaki składają jaja w formie tzw. kładek jajowych, otoczonych galaretowatą osłonką, przytwierdzonych do roślin lub różnych przedmiotów. Ilość jaj, sposób ułożenia oraz kształt są typowe dla różnych gatunków. Ślimaki żyjące w wodzie słodkiej pozbawione są larw, w przeciwieństwie do gatunków morskich. Długość życia wynosi od 1 do 2 lat, u żyworódki 5 lat.

Większość ślimaków słodkowodnych jest roślinożerna i detrytusożerna. Pokarm stanowią glony, pobierane tarką z powierzchni roślin i podwodnych przedmiotów, z dna zbiornika. Tarka (radula) występująca wyłącznie u ślimaków znajduje się w jamie gębowej na języku, zbudowana jest z wielu warstw ząbków składających się z chityny. Sposób ułożenia ząbków w tarce jest cechą systematyczną. Oprócz glonów i detrytusów w przewodzie pokarmowym ślimaków znajdują się ziarenka piasku, które są przydatne w rozdrabnianiu pokarmu. Pewne przodoskrzelne (zawójki, żyworódki, zagrzebki) filtrują również pokarm z wody wytwarzając prądy wirowe.
Poruszanie się ślimaków po powierzchni roślin wodnych i innych przedmiotach możliwe jest dzięki umięśnionej nodze. Ślimaki wydzielają śluz w dużych ilościach, który ułatwia poruszanie. W miejscach o szybkim prądzie wody dobrze wykształcona noga ślimaków zapewnia przytwierdzenie do dna. Pewne ślimaki płucodyszne przemieszczają się w głębokich zbiornikach z dna na powierzchnię dzięki pęcherzykom powietrza skupionym w jamie płucnej, które później są usuwane.

Ślimaki słodkowodne – występowanie

Występowanie ślimaków dotyczy wód stojących, rzadziej bieżących. W zbiornikach o dużym prądzie występuje przytulik strumieniowy (Ancylus fluviatilis) przytwierdzony do kamieni, również źródlarka karpacka (Bythinella austriaca). W środkowym biegu rzek żyją ślimaki przodoskrzelne np. rozdepka rzeczna (Theodoxus fluviatilis), błotniarka uszata (Radix auricularia), żyworódka rzeczna (Viviparus viviparus). W części przybrzeżnej wód stojących (litoral jezior) rozmieszczone na roślinach występują w dużej liczbie błotniarkowate (Lymnaeidae), zatoczkowate (Planorbidae), zawójkowate (Valvatidae), rozdętkowate (Physidae), zagrzebka pospolita (Bithynia tentaculata), żyworódka jeziorowa (Viviparus contectus).

Ślimaki są cennym, wartościowym pokarmem dla ryb, wpływają na szybki wzrost ryb. Gatunki takie jak błotniarka moczarowa (Galba truncatula) oraz błotniarka stawowa (Lymnaea stagnalis) są miejscem rozwoju stadiów przywry (motylicy wątrobowej), powodują zarażenie od 50 do 80% bydła. Krowy pod wpływem motylicy odznaczają się niższą mlecznością. Na lata pięćdziesiąte przypada rozpoczęcie badań nad biologią błotniarki moczarowej. Najczęściej występuje masowo w niewielkich zbiornikach, rowach, mokrych terenach. Jedno miracidium motylicy produkuje w błotniarce 600 cerkarii. Przeciwstawienie się motylicy polega na niszczeniu żywicieli pośrednich czyli błotniarek za pomocą środków chemicznych lub na zasadzie walki biologicznej (błotniarki zjadają kaczki, kury, gęsi, jeże, ropuchy, salamandry). W ekosystemie wodnym ślimaki są znaczącym ogniwem podczas obiegu materii, ich liczebność i biomasa są duże ze względu na długość życia ślimaków (kilka lat). Muszle mięczaków charakteryzują się wolnym rozkładem (kilkanaście lat), w wyniku czego podstawowy ich składnik węglan wapnia wychodzi z obiegu materii na dużą ilość czasu.

Ślimaki słodkowodne – hodowanie

Ślimaki zbiera się z różnych środowisk zdejmując je z kamieni i roślin z podłożem oraz wybierając pincetą, również za pomocą lupy. Zbieranie ślimaków dennych wymaga użycia aparatury do pobierania próbek. W badaniach jakościowych potrzebny jest czerpak lub draga, w ilościowych chwytacz dna. Próbki muszą być przesiewane na sitach o drobnych oczkach siatki, zależnie od wielkości organizmów.

Ślimaki można hodować w akwariach (błotniarki, zatoczki, rozdętki), gdzie bez przeszkód rozmnażają się w hodowlach, ich pokarm stanowią glony i rośliny wodne, przyczyniają się do czyszczenia akwarium. Żyworódki utrzymać jest trudniej, są detrytusożerne i potrzebują mulistego podłoża ze szczątkami organicznymi, młode żyworódki zwykle giną.